Pilot Vecihi Hürkuş’un 1930’da Kadıköy’de bir keresteci dükkanını kiralayarak ilk Türk sivil uçağını yapmasıyla başlayan Türkiye’nin havacılık serüveni, TUSAŞ’ın Temel Eğitim Uçağı ”Hürkuş”u üretilmesiyle bir kilometre taşını daha geride bıraktı. İnsansız hava aracı ANKA ve yerli savaş helikopteri ATAK’ı üreten Türkiye, ”Hürkuş” ile de havacılık alanındaki önemli bir başarıya da imza atmış oldu.
Türkiye’nin yerli uçak imalatı isteği ve bunu gerçekleştirmesi Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzanıyor. Birinci Dünya Savaşı ve daha sonrasındaki Kurtuluş Savaşı süresince Türkiye’de uçak sanayisinin bulunmayışı, sadece uçak imalatı değil, bakım ve onarım açısından da büyük sıkıntılara neden oldu.
Bu durumu bizzat yaşayan Büyük Önder Atatürk, savunma ve harp sanayi konusundaki son teknolojiyi temsil eden havacılık sanayisinin kurulması için Cumhuriyet’in ilanından sonra direktif verdi.
Tarihi kayıtlara göre, uçak imal edecek fabrikanın kuruluşu için çalışmalara başlanırken, bu süreçte geniş çaplı bir araştırma yapılarak, konuyla ilgili yurt dışındaki firmalara teklifler götürüldü.
Almanlar’a fazla maaş fabrikanın sonu oldu
Bütün bu çalışmaların sonucunda, Türk Tayyare Cemiyeti ile Alman uçak üreticisi Junkers Flugzeugwerke A.G. arasında 15 Ağustos 1925 tarihinde yapılan anlaşma gereğince, Türkiye’de uçak ve motorlarını imal etmek amacıyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) kuruldu.
Merkezi Ankara’da olan şirket ilk olarak Eskişehir’de küçük bir tesis kurarak Hava Kuvvetleri’nde bulunan Junkers uçaklarının küçük onarım işlerini yapmaya başladı.
Kayseri’de 6 Ekim 1926’da açılan fabrika, fabrikada çalışan Almanlar’a verilen yüksek ücretlerin bakım ve onarım maliyetlerini artırması, Alman ve Türk personel arasında huzursuzluğa yol açan ücret farkı, anlaşma gereği yükümlülüklerinden bazılarının yerine getirilmemesi gibi sebeplerden dolayı çıkan anlaşmazlıklarla sonucunda 28 Haziran 1928 tarihinde kapatıldı.
Daha sonra, Birinci Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı’nda görev alan pilot Vecihi Hürkuş, 1930’da Kadıköy’de bir keresteci dükkanını kiralayarak, 3 ay içinde ilk Türk sivil uçağını inşa etti. 1954 yılında Türkiye’nin ilk sivil havayolu şirketi Hürkuş Havayolları’nı kuran Vecihi Hürkuş, İstiklal Madalyası’nın yanında TBMM tarafından üç kez takdirnameye layık görülme başarısının da sahibi oldu.
Tayyare Fabrikası ile çalışmalar tekrar başladı
1932 yılında ”Tayyare Fabrikası” için ilk adım atıldı. 1935 yılında 3 ayrı tipte toplam 50 adet planör, Türkkuşu adına imal edildi.
Türkiye’nin ilk uçak fabrikası, 1936 yılında tam anlamıyla faaliyete başladı. 1936’da Alman uçak üreticisi Gothear Waggoi Fabrik A.G. ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren Gotha 145 uçaklarının, üretimine başlandı ve bu uçaklardan toplam 45 adet imal edildi.
Yine 1936 yılında Polonya’nın Panstwowe Zaklady I.onicze firması ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren PZL- 24A -24C uçaklarının imalatına başlandı ve bu uçaklardan da toplam 24 adet üretildi.
1940 yılında ise İngiliz Philhips And Powis Aircraft Ltd. firmasıyla lisans anlaşması yapılarak Magister imalatına başlandı ve bu uçaktan toplam 24 adet imal edildi. 10 yıl içerisinde 5 farklı tipte toplam 134 uçak üretildi.
1950 yılından itibaren Tayyare Fabrikası’nın adı kaldırılarak ”Hava İkmal Merkezi”ne dönüştürüldü. Tesis, Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na ait pervaneli uçakların onarım ve revizyonlarını üstlendi.
Savaşın başlamasıyla Türkiye’ye sığınan Alman ve Polonyalı uçak mühendisi ve teknisyenlerinin de girişimiyle THK, Etimesgut’ta daha önce kurulmuş olan atölyelerin genişletilmesiyle Uçak Fabrikası projesini 1942 yılında gerçekleştirdi. 8 milyon liralık bir yatırım olan Etimesgut Uçak Fabrikası’nda bin 200 işçi ve Türkler’in yanında Polonyalı mühendis ve teknisyenler de görev aldı.
1945 yılında, uçak fabrikasına paralel olarak uçak motor fabrikası da projelendirildi. Türkiye’nin uçak üretmekten vazgeçtiği 1950’li yıllarda THK-16 kodlu ve ”Mehmetçik” isminde eğitime yönelik bir jet tasarımının THK tarafından geliştirilmekte olduğu belirtiliyor.
Demirağ’dan 12 uçaklık filoyla gövde gösterisi
Türk Havacılık tarihinde önem bir isim olan Nuri Demirağ, 1936 yılında havacılık sanayisinin ilk temellerini attı.
İlk iş olarak 10 yıllık devreyi kapsayan program hazırlattı. Bu program gereği, Beşiktaş Barbaros Hayrettin İskelesi’nin yanında Tayyare Etüd Atölyesi’ni kurdu.
Bu tayyare atölyesi kısa sürede dev bir fabrika haline geldi. Yeşilköy’de Elmas Paşa çiftliğini tayyare meydanı yapmak için satın aldı. 1000X1300 metre boyutlarında düz bir tayyare alanı yaptırdı. Bunun bir örneği de o sıralar Avrupa’nın en modern havaalanı olan Amsterdam’da bulunuyordu.
1937-1938 yılı içinde Türk Hava Kurumu, 10 okul uçağı ve 65 planör siparişinde bulundu. İstanbul fabrikalarında yapılan ilk yerli Türk uçağı, 1941 yılı Ağustosunda Nuri Demirağ’ın doğduğu yer olan Divriği’ye uçarak gidip geldi.
Nuri Demirağ, 12 uçaklık filoyu, Bursa, Kütahya, Eskişehir, Ankara, Konya, Adana, Elazığ ve Malatya rotasında uçurarak, Türkiye’nin kendi göklerini, kendi uçaklarıyla koruyabileceği mesajını verdi.
Nu.D.38 tipi yolcu uçağı, tamamen Türk mühendis ve işçilerinin ortaya çıkardıkları Türk tipi bir uçak olarak tarif ediliyor. 6 kişilik yolcu uçağının çift pilot kumandası bulunuyor. Saatte 325 kilometre hız yapabilen Nu.D.38 uçağı, bin kilometre uçuş menziline de sahip bir uçaktı.
Türk Hava Kurumu, daha sonra Nuri Demirağ’ın fabrikalarına sipariş vermiş olduğu bu uçakları almaktan vazgeçti ve bu süreç daha sonra uçak üretiminin durdurulmasıyla sonuçlandı.
Bu gelişmelerin üzerine 1952’de uçak fabrikası, 1954’de de uçak motoru fabrikası, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumuna (MKEK) devredildi. MKEK bir süre eski tasarımları geliştirerek uçak üretimine devam etti.
Motor fabrikası 1955’te traktör imalatına geçerek bugünkü Türk Traktör Fabrikası haline getirilirken, uçak fabrikasında ise 1959’da üretim durduruldu ve 1963’den sonra traktör üretimine başlandı.
Türk Havacılık Sanayii, 1970’li yıllarda yeni bir döneme girdi ve Aselsan, TAI ve TEI’nin kurulmasıyla yeni ivme kazandı. Uzmanlara göre, Türkiye’nin F-16 seçimi, uçak yapımındaki bilgi birikimi açısından, bu süreçte önemli bir teknolojik bilgi birikim sağladı.
